De paalworm.
De paalworm (Teredo Navalis) is verwant aan de oester en de mossel. Het dier werd waarschijnlijk, vanuit tropische wateren door de Oost-Indiëvaarders meegevoerd naar de Europese wateren.
Een boorkop van schelpkleppen.
De worm kan circa 30 cm lang worden en heeft op z’n kop twee schelpkleppen die hij gebruikt als een raspende boorkop. Hiermee vreet hij zich een gang door het hout. Dit is zijn behuizing om het plankton uit het zeewater te filteren. Het houtraspel wordt via de trilharen naar de bek gevoerd en verdwijnt daarna in het darmkanaal, waarna het door de zogenaamde sipho’s uiteindelijk het lichaam verlaat.
Door deze buisjes, die als kleine gaatjes zichtbaar zijn in het hout, haalt de worm zuurstof en voedsel uit het zeewater. Als er gevaar dreigt worden de sipho’s ingetrokken en sluit hij de gaatjes af met een verdikking aan de voet van de siphobuisjes.
De sipho’s moeten altijd in contact met het water staan, dit is dan ook de reden dat de paalworm nooit hout aantast dat zich in de zeebodem bevindt. Als het wrak door de stroming boven de zandbodem komt dan vreet de paalworm het hout weg en blijft er niet veel meer over.
‘Dubbeling’ tegen de paalworm.
Voorafgaand aan de tewaterlating werd de romp van een schip voorzien van een houtconserverende laag. De huid werd ingesmeerd met harpuis, een mengsel van hars, zwavel en traan met een vaalwitte kleur. Volgens Witsen behoedde ‘dit wit gesmeer’ de schepen lange tijd voor aanwas van ‘groente’ en vuil’.
De paalworm is hier thuis.
In 1731 stak de paalworm in de Zuiderzee zijn kop op. Het schelpdier was afkomstig uit het Verre Oosten. Het kwam mee met de retourschepen en richtte grote schade aan. Het deed zich niet alleen tegoed aan het scheepshout, maar ondermijnde tevens de houten paalweringen.
De vraatzucht van de Teredo Navalis, soms ook boormossel genoemd, bezorgde de bouwers en eigenaars van schepen, beheerders van havens en kustbescherming grijze haren. Predikanten kregen de opdracht tegen de ‘pestilentie van het knagend zeegewormte’ te bidden.
Behandeling van schepen.
Schepen die naar de tropen voeren, kregen een extra behandeling tegen de paalworm. Over de kostbare eiken huid van het onderwaterschip bracht men een laag koeienhaar met harpuis aan. Hierover werd een ‘dubbeling’, bestaande uit een laag goedkoop vuren- of grenenhout aangebracht. Dit hout werd vastgespijkerd met ‘dubbelspijkers’, spijkers met zeer grote koppen, die na verloop van tijd aan elkaar vastroestten en een voor de paalworm nagenoeg ondoordringbare beschermlaag vormde. Later kregen niet alleen schepen die naar de tropen gingen, maar ook lokale schepen een beschermende dubbeling. Men sprak dan van een ‘dubbele zeeschuit’.
Grote havenlantaren van 1464 geruïneerd.
Ook de ‘Groote Lantaarn’ aan het havenhoofd viel ten prooi aan ‘het grauzaam woeden van de zeeworm’ ‘Het lantaarn hoofd aan het Groote Gat voorheen gebouwt op swaare ykepalen, had de breedte van 25 & lengte 40 voet. Op het selvige stond een spil met welke de allerdiepst gaande scheepen werden buyten en in gewonden. Al haar paalwerk was door de zeewormen zodanig doorknaagd, dat met de eerste herfststorm, welke voorviel in het laast van October [1733] alles omver werd geslagen en dit schoon en nuttig lantaarn hoofd alsoo in zee gerukt.’
Met behulp van spil en kabel werden schepen bij ongunstige wind of windstilte de haven in of uit getrokken.(1)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Noten:
(1). De kabel lag in de haven over de bodem vast geankerd. Er dreef een ton* in de haven om de kabel op te pakken. Het einde van de einde van de kabel lag ver uit de haven ook geankerd. De bemanning van het schip viste de kabel aan boord en werd met de kaapstander het draaiend het schip de haven uit en in.
* Zie de haven: In het schilderij van Jan Cornelis Rietschoof is de Haven van Hoorn, ligt rechtsonder in de haven drijft zo’n ton.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Volgende Blog: Teruggang
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------