De handelskogge. afb. 1 t/m 3
De kogge was een dwarsgetuigd schip met een ‘razeil’: een vierkant zeil dat aan een ra (een horizontaal rondhout) in de mast hing. De kogge verdween aan het eind van de Middeleeuwen (ca.1500) en werd vervangen door de hulk. Dit schip werd ook wel ‘razeil’ genoemd. Het koggeschip is vooral bekend geworden als vrachtvaarder van de Hanze, het verbond van Duitse en Nederlandse handelssteden.
De kogge was een zeewaardig schip, gebouwd op een kiel met een voor- en achtersteven. Het had een gesloten dek. Soms waren koggen uitgerust met een opening in de scheepsromp om de lading aan boord te brengen. Koggeschepen uit Duitsland en Denemarken zullen vele malen de Hoornse haven hebben aangedaan.
De Heerkogge (oorlogskogge). afb. 4.
De Heerkogge werd gebouwd voor de krijgsverrichtingen. Het schip was dan uitgerust met roeiriemen, een ‘voor- en achterkasteel’ en in de mast een korfmand. ‘Kastelen’ en korfmanden waren gevechtsplatformen van waaraf men de vijand van boven kon bestrijden met pijl en boog en door het gooien van stenen. Later werden ook de handelskoggen met kastelen uitgerust. Ze groeiden uit tot de achter- en vooropbouw van latere scheepstypen.
De koggeschuld
In de middeleeuwen kende men de ‘koggeschuld’, een verplichting aan de landsheer in de vorm van zogenaamde ‘riemtalen’ voor de ‘Heervaart’ (oorlogvoering). West-Friesland bestond toen uit vier gebieden: het Grootslag of de Oosterkogge, de Zuiderkogge, de Middelkogge en de Wester- of Veenhoopskogge. Elke kogge moest een gevechtseenheid roeiende krijgslieden leveren voor als de landsheer met zijn koggeschip ten strijde trok.
De riemlijst van West-Friesland uit de jaren 1352- 1356 heeft als hoogste getal 32. Dit was ook de meest voorkomende kogge. De volgende schepen hadden allen een riemtal van 32: Schagerkogge ,Langedijkerkogge ,(H) Outwouderkogge, Woggenummerkogge, Uijtenderkogge.(1)
De Hulk. afb. 5.
In het begin van de 11e eeuw waren in Nederland het koggeschip en de hulk de grootste schepen. Het koggeschip had één mast en de Hulk had er drie. Beide typen van de koopvaart- en oorlogschepen voeren op de zee. In het einde van de 15e eeuw werd het koggeschip verdrongen door de hulk. In het begin van de 15e eeuw was het waterverplaatsing van de hulk ca. 100 last (200 ton), in het begin van de 16de eeuw was dat 200 last (400 ton) en later nog meer (2). De Portugezen bouwden kastelen van schepen met een waterverplaatsing van 750 last (1500 ton).
De haringbuis. afb. 6.
Deze bouw is in het midden van de 15e eeuw in Holland ingevoerd. ”In het jaar 1416 werd hier in Hoorn het knopen van het haringnet uitgevonden, zodat nog in dit zelfde jaar de eerste buizen vanuit Hoorn naar zee voeren om haring te vangen”. Deze haringbuis is overnaads gebouwd en in het jaar 1416 in Hoorn van stapel gelopen.Een beter plaat van de eerste haringbuis staat op de tegel geschilderd op de pagina: ontwikkel, bloei en ondergang van de scheepsbouw in Hoorn
Het smakschip. afb. 7.
Het smakschip was één van de scheepstypen die net als de buis en de boeier honderden jaren langs de kusten en over de zeeën van Europa hebben gevaren. In de middeleeuw heeft Holland een uitstekende schepenbouwers moeten hebben gehad. In Hoorn werden de eerste Buis in 1416 en in 1460 de eerste Smak en de eerste Boeier van stapel gelopen.
Het karveel.
In de middeleeuwen bouwden in Nederland schepen waarvan de huid (romp) overnaads (klinkbouw) werd gebouwd. Deze wijze van bouwen was prima voor kleine schepen tot ca 25 meter lang. In het midden van de 15de eeuw was de handel over zee sterk verhoogd. Er werden meer- en grotere zeeschepen nodig. In Zierikzee en Hoorn gingen de overnaadse scheepbouw verlaten en bouwden voortaan de schepen met een karveel (gladboordige) huid. In Zierikzee werd het eerste karveelschip in het jaar 1459 van stapel gelopen. In het jaar 1460 werden in Hoorn voor de kustvaart twee karveelgebouwde schepen de boeier en de smak van stapel gelopen.
De zeeschepen karveel en hulk, beide met gladboordige schepen, zijn de 16e eeuw langzamerhand vervangen door het fluitschip en het spiegelschip.
Krabschuiten.
De krabschuit was een overnaads gebouwde kleine vrachtvaarder voor de kust- en binnenvaart. Het schip ontleende zijn naam aan het doel waarvoor het werd gebruikt: het wegkrabben van de zeebodem in de vaargeulen. Het sleepte een eg over de zeebodem of was mogelijk voorzien van een constructie onder de scheepsbodem waarmee zand kon worden losgewoeld of weggekrabd. De ebstroom voerde het losgewoelde zand mee, waardoor de vaargeul werd uitgediept. Het huidige Krabbersgat bij Enkhuizen, vroeger een lastig vaarwater voor de scheepvaart naar Amsterdam en Hoorn, dankt zijn naam aan de krabschuit die de vaargeul moest openhouden. De schepen werden ook ‘krabbelaars’ of ‘mollen’ genoemd. In diverse Hollandse havensteden verwijst de Molsteeg naar de plaats waar de hulpwerktuigen werden opgeborgen waarmee de schepen waren toegerust. Dit is wellicht ook het geval bij de Hoornse Molsteeg. Zie ook de blog: moddermolen of baggermolen
De kraaier.
De kraaier was een kustvaarder voor de handelsvaart. Het schip, verwant aan de kogge, was overnaads gebouwd en kwam al in de 13e eeuw voor in het Oostzeegebied en in Friesland. Het laadvermogen van een kraaier was ruim 100 last (1 last = 2 ton).
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Noten:
(1) Zie het artikel: “Heerkoggen”, publicatie Historische Vereniging “De Zijpe”, (..PDF) Artikel 1996040307, auteur Siewertsen.W, Zoek het artikel in website:
- 1996-04: Heerkoggen of
- Artikel: 1996040307 - De Historische Vereniging ”De Zijpe”
(2) In het einde van het jaar 1593 was in de Waddenzee, oostelijke van Texel , een schip vergaan. Door onderzoek van de archeologen bleek dat het een hulk die ongeveer in het jaar 1580 is gebouwd. Het schip was ca. 30 m lang en had een waterverplaatsing van 130 last (260 ton). Zie de blog : Drama op de Waddenzee
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Volgende Blog: Scheepstype in de 16de eeuw.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------