“Daer werd ook een Palissade voor de mond van den Kuil geslagen/ voor de Visschers om met haere Schuyten daer aen te komen/ ook om haer korven daer aan te leggen. Was ook de meening de Veer-schuyten van de West-wal daer voortaen af en aen te laten varen: maer dese Palissade werd velen niet naer den sin geset en des anderen-jaers voor een groot deel werden uytgehaelt.”
Vrij vertaald staat hier het volgende.
Er werd ook een palissade geslagen voor de uitmonding van de Kuyl. Hier konden de vissers hun schepen afmeren en hun korvenaan daar te leggen. Het was ook de bedoeling om de veerschuiten, die bij de Westwal hun aankomst en vertrekplaats hadden, te verplaatsen naar de Kuyl. De palissade bleek niet geschikt voor de vissers en werd het jaar daarop weer verwijderd.
Blijkbaar ging Hoorn er deze tijd nog van uit dat er bij het Lutje Schardam een schutsluis zou komen. Als de schutsluis in Lutje Schardam er zou komen dan staken de veerschepen het Hoornse Hop over naar een nieuw te bouwen haven bij de Kuil. Vooruitlopend op het leggen van deze sluis heeft de magistraat van Hoorn waarschijnlijk de landmeter Pott toen de opdracht gekregen om een plan te maken voor deze havens. In kaart 1 is zijn ontwerp weergegeven. De havens kwamen door de grote tegenwerking van de concurrerende steden nooit verder dan een kortstondig palissade op deze plek. Dat de haven bestaande uit een palissade voor de vissers niet voldeed kwam waarschijnlijk door de slechte ligging buiten de Kuil. Bij krachtige winden uit zuidelijke richting stond hier een behoorlijke golfslag.
Kaart 1.Kopergravure van Pott ca. 1648. Hendrik Cornelisz.Pott, beëdigd landmeter te Hoorn.
Aanleg trekvaarten in de Republiek.
Halverwege de 17e eeuw werden een groot aantal trekvaarten in de Republiek aangelegd die kaarsrecht door het landschap liepen. In deze vaarten kon het trekpaard lopend over het jaagpad een constante snelheid handhaven waardoor het traject in een vaste tijd kon worden afgelegd. De tijd van aankomst was hiermee beter verzekerd en de reistijd ingekort. Maar de reis was niet zonder hindernissen die moesten worden genomen. De rechte vaarten liepen namelijk dwars door polders met verschillende waterpeilen en kruiste diverse wateren en dijken. Men streefde er naar de waterhuishouding van de polders, die zeer belangrijk was voor de landbouw, zoveel mogelijk in stand te houden. Dit betekende dat men genoodzaakt was om op plaatsen waar het waterpeilverschil op de overgang van de ene polder naar een andere te groot was, waterwerken moesten worden uitgevoerd. Bijvoorbeeld als men in het geval dat de trekvaart een lager gelegen polder moest passeren, de dijken aan weerszijden van de trekvaart door deze polder verhoogd diende te worden. De trekvaart hield dan het waterpeil van de eerste polder. Bij een groot verschil van de waterpeilen en een lang traject door de polder moest men bijvoorbeeld kiezen tussen enerzijds de trekvaart tussen lange hoge dijken in te pakken of anderzijds over gaan tot het aanbrengen van sluizen. De keuze zal hierbij op grond van de kostprijs zijn beslist. Hoorn had trekvaartverbindingen met Medemblik- Alkmaar-Haarlem-Edam-Purmerend-Monickendam en Amsterdam. Hier worden alleen de trekvaarten naar Amsterdam via Purmerend en Edam - Monickendam nader beschouwd.
De binnenveren op Amsterdam
Kaart 2.De grote veren op het traject Hoorn-Amsterdam volgden de westelijk route over de Zaan de hindernissen bij de overhaal bij Avenhorn, de sluis in de Knollendam en de sluis in de Hogendam bij Zaandam. De sluis bij Knollendam werd in 1632-1637 verwijderd. De overkluisde sluis in de Hogendam werd in 1608 vervangen door een overtoom. In het jaar 1661 werd een trekveerdienst op Amsterdam ingevoerd. De kaart geeft de route aan van het veer. Twee maal per dag vertrok er een trekschuit vanaf Hoorn. Bij het eindpunt bij Buiksloot lag voor de oversteek van het IJ het Buiksloterveer gereed die de passagiers naar het centrum van Amsterdam bracht. Beide trajecten die over Oosthuizen gingen waren alleen geschikt voor de lage trekschuiten.
In 1660-1661 werd een nieuwe trekvaart van Hoorn naar Amsterdam gegraven en in gebruik genomen. De trekvaart splitste zich bij Oosthuizen in tweeën en werd bij 't Schouw weer samengevoegd. De westelijke tak liep over Purmerend, de oostelijke liep over Edam en Monnickendam. (zie Kaart 2.)
Aan het einde van het traject bij Buiksloot kon de trekschuit niet verder. Hier stapte men over op het Buiksloterveer die de passagiers over het IJ naar het centrum van Amsterdam bracht. Van Hoorn vertrokken dagelijks vanaf de Westerpoort twee trekschuiten. Op drukke markdagen werd de dagelijkse diensten uitgebreid met een nog een derde dienst.
De hindernissen op het traject Hoorn - Edam
Om een inzicht te verkrijgen hoe groot de problemen waren met het aanleggen van een trekvaart over een lang traject waarbij diverse polders met een afwijkend waterpeil doorkruist moesten worden, is een voorbeeld van het traject van Hoorn naar Edam verder uitgewerkt.
Kaart 3.De trekvaart Hoorn-Edam halverwege de 17e eeuw. De trekvaart kruist onderweg de twee uitwateringen van de Schermerboezem. Hier staat het waterpeil aanzienlijk hoger dan in de polders.
De trekvaart Hoorn – Edam liep via de Westerkogge door de polders Beschoot, Beetskoog en vervolgens door de polder Zeevang naar Edam. De polder Beschoot maakte deel uit van het watergebied van de Westerkogge en had het zelfde waterpeil. In zuidelijke richting werd de polder begrensd door een deel van de Westfriese Omringdijk, de Oudendijk, met er naast de uitwateringsvaart van de Beemster de Oudendijksloot. Meer naar het zuiden lag de oude buitendijkse polder de Beetskoog. Deze werd aan het zuiden begrenst door de uitwateringsvaart van de Kennemerboezem, de oude Korsloot de vroegere scheepvaartdoorgang tussen de Beemster en de Zuiderzee. Beide uitwateringen maakten deel uit van de uitwatering van de Kennemer en de Beemster het latere Schermerboezem-systeem.
Kaart 4.In de polder Beetskoog worden twee schermerboezemvaarten die uitwateren in de zee.De waterpeilingen van de boezems, zijn afhankelijk van de zeestanden en de molens die het water uit te slaan uit de polders.
Afb. 1. Deze kaart laat zien hoe de trekvaart over de polder Beetskoog is gekomen.
( Is in 1760 jaar Oude Landsdijkie naar bij de Beets breekt door)
Afb. 2.Op het muurbehang staat de trek-of jaagschuit in de scheepjager op het paard op het jaagpad. Bij de bocht van de trekvaart is de rolpaal over de jaaglijn gelegd. Zo werd voorkomen dat de schuit tegen de oever werd getrokken. Einde van de 18de eeuw hadHoorn een fabriekje die deze prachtige behangsels maakten.(WFM)
Van Lantaarndijk tot Haai
Kaart 5.Deel van de kaart van Tirion 1743. De Haai wordt hier aangegeven als een brede strook land. De vier houtzaamolens zijn hier in bedrijf. rond 1656 werd het Oostereiland aangelegd en het Westereiland beschoeid. Er werd toen een kleine vissershaven aangelegd.
In 1662 werd de Lantaarndijk aan het havenhoofd aangelegd. Het specie, gebaggerde uit de haven, werd rond het paalwerk gestort. Het zo ontstane schiereiland werd met gras beplant en aan de zeekant voorzien van een tegen golfslag beschermende krebbing * van stenen. Later zouden op de Haai, zoals het later werd genoemd, er een viertal houtzaagmolens met hun schuren worden geplaatst.
Afb. 3. Havengezicht met in de achtergrond rechts aan de kust een stad (Hoorn) met toren (Hoofdtoren), op de voorgrond een wal met steiger, vier kanons-lopen zonder rolpaard, een anker aan een opgerold touw en enkele sloepen. Op het water een oorlogsfregat (mogelijk De Grote Fortuyn), een statenjacht van de admiraliteit en ander scheepsverkeer. Onderwerp (WF)
De Haai heeft de stad continue een smak geld gekost. Dit werd voor een groot deel veroorzaakt door de paalworm welke in de hele zeewering van Westfriesland een enorme schade heeft toegebracht. Voor de aangetaste palen moesten regelmatig nieuwe worden ingeheid. Door het regelmatig inheien van de palen werd de Lantaarndijk De Haai genoemd.
Afb. 4.Eerste fase van de Zeeslag in de Sont, Denenmarken met Zweden met oorlog.
In juni 1656 doet Pieter Florisz mee aan de expeditie tegen de Zweden met als doel de stad Danze te ontzetten.
In 1658 werd een onder de vloot werd die uit 38 oorlogsschepen, 4 Branders, 6 Galjoten, 6 Fluiten.
De sneuvelde van de admiraal van West-friesland werd Pieter Florisz. Hij is begraven met de marmeren praalgraf Grote Kerk van Hoorn.
Het graf is bij de brand van de Grote Kerk in 1878 verloren gegaan. Alleen een marmeren plaat met een afbeelding van de Slag in de Sont is daarvan bewaard gebleven. Deze bevindt zich thans in het Westfries Museum in Hoorn.
Het rioolsysteem afgesloten van Oosterpolder
In 1663 werd de duiker die sinds 1616 de verbinding van het rioolstelsel met het water uit de Oosterpolder verbond, afgesloten [i]. De duiker liep onder de Turfhaven door met aan de noordzijde het Nieuwland en aan de zuidzijde de ingang van het rioolgewelf van de Gouw.
De reden van de afsluiting zal het in de loop der jaren verlaagde maaiveld en daarmee het verlaagde polderpeil van de Oosterpolder zijn geweest. Uit de afbeelding 32 blijkt dat in 1663 het water van de Oosterpolder het riool nog maar voor minder dan de helft kon vullen.
Afb.5.Het riool van de Gouw is hier via een schuif verbonden met de Turfhaven. De resten van de duiker zijn blijven liggen.
Het rioolgewelf van de Gouw werd aangesloten op het water van de Turfhaven. Uit de blijkt dat in 1663 het water in de Turfhaven bij een hoge vulling bij het spoelen van de riolen of bij een hoge zeestand met een geopende sluis, ruimschoots boven het riool kwam te liggen. Voor de veiligheid zal er om deze reden een schuif zijn toegepast.
Het niveau in het zoutwaterbekken zou onder een kritische hoogte van naar schatting NAP -15 cm moeten worden gehouden. Het riool was dan tot iets minder dan 15 cm beneden de bovenkant gevuld. Voor de veiligheid zal er om deze reden een schuif zijn toegepast.
Na het aanbrengen van de schuif in het gewelf van de Gouw, was het mogelijk het riool gelijktijdig met een deels geopende schuif te legen met het lozen van de inhoud van het zoutwaterbekken.
[i]Akerlaken, 17e
Smerighorn deels overwelfd en bestraat
In 1665 werd de Haentjessluis verwijderd en de sluiskolk vanaf de Dalbrug tot aan de brug bij ’t Noord overwelfd en bestraat. Het stuk tussen de Haentjes kreeg de naam De Dam. Deze overwelving had, behalve het verminderen van de stank, weinig invloed op het spoelproces. Het gewelf onder de Dam werd gekoppeld aan de ingang van het gewelf onder het Kleine Noord en via een schuif naar het nog open deel van het Smerighorn. De sluiskolk tussen ’t Noord en de sluis bij de Drie Kronen bleef toegankelijk voor de scheepvaart uit de Westerpolder. Dit was nog mogelijk tot 1771 toen het laatste stukje van het Smerighorn werd gedempt.
Kaart 6.Deel van de kaart van Veliusvan 1615 gewijzigd naar 1665. De sluiskolk bij de Haentjes is overwelfd. Hiermee was de grootse stankoverlast, waar het Smerighorn naar is venoemd, verdwenen.
Van het Smerighorn is nog maar een klein deel over. Hier stroomt bij het spoelen van de riolen nu alleen maar het vuile water van het Achterom en de Oude Vestinggracht door. Voor de schepen uit de Westerpolder was het nog mogelijk om via de schutsluis in het Smerighorn af te meren.
De spoeling van rioolsysteem en open grachten na 1663
Het riool van de Gouw stond via een duiker onder de Turfhaven in verbinding met het water van de Oosterpolder. In 1663 werd het riool, vanwege het lage polderpeil, hiervan afgesloten en gekoppeld aan het water van de Turfhaven. Vanwege het hoge waterpeil in de Turfhaven, mag aangenomen worden dat de ingang van het riool werd voorzien van een schuif.
De demping en overwelving van de Westerburgwal (Het Achterom) werd in 1654 en van de sluiskolk aan De Haentjes (deel van het Smerighorn) in 1665, uitgevoerd. Deze wijzigingen zijn in kaart 7 verwerkt.
De periodieke spoeling van het rioolsysteem van 1665 - 1775
Het spoelsysteem in de periode van ca. 1665 t/m 1775 is aangegeven in kaart 7.
Kaart 7.Kaart van Velius uitgebreid met waterstaatkundige werken tot 1665. Het hoofdriool is afgesloten van het water van de Oosterpolder en gekoppeld aan het water van de Turfhaven. De sluiskolk bij de Haentjes, (deel van het Smerighorn), evenals het water van de Westerburgwal zijn overwelfd en gedempt.
Voor de doorspoeling van het rioolsysteem wordt het zoute water achtereenvolgens ingelaten bij de Vollerswaal, in het riool van het Gerritsland,bij de Turfhaven in het riool van de Gouw en bij de Kuyl in het riool van het Achterom. De vier riooltakken zijn aangegeven met a,b,c,d.
De spoeling van de riolen voor de riooltak a is gelijk gebleven aan de vorige periode. In de riooltak b, van de Gouw tot rond de Grote Kerk, wordt nu het zoute water uit de Turfhaven ingevoerd. Het Achterom is overwelfd evenals de sluiskolk bij de Haentjes. Hier is de sluis ‘t Nrd vervangen door de schuif ’t Nrd. De sluis WbW aan de ingang van het Achterom is vervangen door een schuif WbW.
We zien dat van 1624 t/m 1775 zo’n 150 jaar goed gespoeld heeft kunnen worden. Het is uiterst complex systeem waarmee, als de bediening nauwkeurig en met kennis van zaken was toegepast, een goed resultaat bereikt had kunnen worden. Dit systeem vereiste een goede instructie van het personeel en een deskundige controle van het stadsbestuur. We hebben als eerder gezien dat men hieraan in het verleden te weinig aandacht heeft geschonken en zoals Velius met andere woorden beschrijf “dat men de zaak heeft laten versloffen”.
Na de zware storm van 1775 waarbij de sluis bij de Oude Oosterpoort zwaar werd beschadigd is de van oorsprong dubbele keersluis gewijzigd in een keersluis met een dubbelstel stormvloeddeuren. Hiermee was het zoutwater- of spaarbekken van het spoelsysteem buiten werking gesteld.
Hoorn bouwt bijzondere brug
In 1666 werd voor rekening van de vijf steden van de trekvaart, Amsterdam, Hoorn, Edam, Monnickendam en Purmerend, een geheel nieuwe brug gemaakt bij de Westerpoort. Deze brug, toen waarschijnlijk de enige brug in de zeven provinciën die over het land werd gelegd, gaf toegang tot het aankomst- en vertrekpunt van de trekschuiten. (SA)
Kaart 8. Deelkaart van Doesjan 1794. Voor de duidelijkheid is dit kaartje van kleuren voorzien. De bijzondere brug is over het land, in dit geval de Westerdijk, gelegd. Deze constructie was zo gekozen vanwege de ligging van de Westerpoort deels op de Westerdijken het rondeel dat pal voor de toegangsweg lag.
Op zien we dat het rondeel, waarop het geschut stond, de toegangweg beheerste. Door de ligging van het rondeel en het verleggen van de weg, kwam de Westerpoort kwam de brug halfverwegen op de Westerdijk te liggen. De toegangsweg loopt met een scherpe bocht via de brug over de trekvaart langs de Westersingel naar de Noorderpoort. In geval van belegering zal deze brug eenvoudig kunnen worden verwijderd. De belegeraar ligt voor de doodlopende toegangsweg in de vuurlinie van het geschut op het rondeel.
Trekvaart wordt straatweg
Al in de 15e eeuw hadden Hoorn en Enkhuizen een verbinding met elkaar. Deze bestond uit niets anders dan een pad vol met kuilen en onbetrouwbare bruggen, nauwelijks begaanbaar bij regen. Beide steden hadden een intensief contact met elkaar en streefden naar een betere verbinding. De trekvaart Amsterdam – Hoorn die zou worden doorgetrokken naar Enkhuizen was een unieke kans om de verbinding drastisch te verbeteren maar het stuitte op de grote problemen die zouden ontstaan bij deze ingreep in de kwetsbare waterhuishouding van de streek. In plaats van een vaart werd overeengekomen dat er een weg moest worden aangelegd. Maar dit ging ook niet zonder problemen. De inwoners van Stede Broeck maakte ernstige problemen over de bomen die langs deze weg zouden komen. Uiteindelijk gaf Stede Broeck toe en kon de weg worden aangelegd. In 1661 was de prachtige klinkerweg gereed, hiermee hadden Hoorn en Enkhuizen hun fel begeerde snelweg. In 1811 werd deze weg doorgetrokken naar Amsterdam.
De beurtvaart
Afb. 6.Het beurtschip een hektjalk, vaart de haven van Hoorn inzeilend. Tekening van Hendrik Rietschoof, ca.1741. Scheepvaartmuseum.
De meeste beurtvaarten van de Zuiderzee werden naar Amsterdam en de overzee Harderwijk, Kampen en Zwolle.
Enkele waterwerken uitgevoerd
In 1676 werd de Nieuwe Haven uitgebaggerd en de bagger gestort op de Luiendijk.
In1680 werden de vaart tussen de Wogmeer en het Spierdijker verlaat behoorlijk verdiept.
Verlaat Westerdijk afgesloten; De Kuyl deels overwelfd
In 1684 werd de Kuyl deels overwelfd en het verlaat afgedamd. Dit betekende het einde van de oeroude middeleeuwse zeehaven en later de vissershaven waar ook de vis vers werd gehouden. Hoewel ander kroniekschrijvers vermelden dat de Kuyl werd overwelfd, gedemp en bestraat, vermeldt Akerlaken bij punt 24e hierover het volgend: “In 1684 is de Kuyl ten deele gedempt ten deele verwelfd, is het verlaat afgedamd en onbruikbaar geworden.”
Kaart9.Deel van de kaart van Blaeu van ca. 1630. De kaart is aangepast aan de situatie in 1684. Het verlaat dat hier is weergegeven bestaat uit twee stel puntdeuren. De binnendeuren, de zogenaamde ebdeuren zijn lager uitgevoerd dan de buiten- of vloeddeuren. Het spui is de ingang van het rioolgewelf van het Achterom. Hier wordt bij het spoelen van de riolen het zoute water gedoceerd ingevoerd. Het rioolgewelf is met een onderbroken lijn aangeven.
De sluis was altijd een zwak punt geweest in de Westerdijk. Bij stormen uit zuidelijke richtingen had deze plek het zwaar te verduren. In 1625 dreigde hier nog de Westerdijk door te breken, het zeewater stroomde toen door de Proostensteeg. Waarschijnlijk was het water over het verlaat naar binnen gestroomd.
De in slechte staat verkerende sluis had nodig vervangen moeten worden maar waarschijnlijk door gebrek aan financiën werd besloten het verlaat voorlopig maar af te dammen. Dit zal dan gebeurd zijn aan de zeezijde van het verlaat.
Een deel van de Kuyl werd overwelfd, welk deel dat is geweest is niet duidelijk. We nemen aan dat het het deel is geweest dat grensde aan het Achterom tot aan de voet van de zeedijk waar de laatste huizen stonden. Door het afdammen van het verlaat was het niet meer mogelijk het rioolsysteem van het Achterom met zeewater te spoelen, het was een dode tak in het rioolsysteem geworden. In 1752 is ook het verlaat in de Westerdijk verwijderd. In 1772 stortte het rioolgewelf bij het Kuyl aan de zijde van het spui in. De Kuyl werd hierna in zijn geheel gedempt en het spui verwijderd. Het spui werd verplaatst naar het Gerrintsland.
Afb.7.Westerpoort. Tekening van Pronk 1727.
De Hoge Vest met pal daarachter de bebouwing. Links vooraan de Pijp of boogbrug die uitkomt in het water van de Valen Hen, de oude Westerverdedigingsgracht. Aan de stadszijde is de waterpoort afgeloten met de St.Janssluis (onzichtbaar). Verderop zien we de Westerpoort met aan de Noordzijde de pijp van 1546. Ook deze pijp zal met een sluis zijn afgesloten. Op het aarden bolwerk vóór de poort staan de kanonnen gereed om de stad te verdedigen tegen de vijand.
